نسبت معنویت‌های نوین با نظام سرمایه‌داری چیست؟

بهداشت معنوی؛ بنیان های فلسفی و نظری سیاست و اقتصاد در عصری که انقلاب تاریخی مردم ايران به وقوع پيوست، دارای چند شاخصه مهم و جهانی از توليد انبوه مبتنی بر مصرف‌گرایی، تجارت سوداگرانه و توزیع ثروت ناعادلانه اشاره کرد.

در اين برهه از تاريخ، ساختار سياسی حاکم بر اتمسفر ميان دو نيروی کاپیتالیسم (سرمایه‌داری) و کمونيسم (اقتصاد اشتراکی) در رقابت بود و در نتیجه زیرساخت‌ها و هنجارهای اقتصادی در سطح جهان نيز تحت تاثير اين دو نيروی سياسی (در ظاهر) متعارض، سازمان می‌يافت.

باید توجه کرده که هرچند کاپیتالیسمِ تحت امپریالیسم جهانی و کمونيسم تحت اتحاد جماهیر شوروی از منظر تاریخی و همچنین رویکرد فلسفی به جریانات سیاسی-اقتصادی معاصر، به عنوان دو جبهه رقيب در نظر گرفته می شوند، اما از منظر ماهیت توسعه سیاسی و اقتصادی داراي رویکردهای مشابهی (مانند استثمار نیروی کار، توزیع ناعادلانه منابع و…) هستند.

به گونه‌ای که ويژگی‌هايی مانند «گسترش فضای ماترياليسم»، «استعمارگرايی به منظور افزايش بهره‌وری اقتصادی» و «تجارت جنگ» در هر دو جبهه وجود داشته است. با اين وجود، انقلاب اسلامی ايران با پديد آوردن کدهايی چون استعمارزدايی در ابعاد اقتصادی و اصلاح نظامات سیاسی مبتنی بر معنویت -که می‌توانست استعمارزدایی را نیز تسهیل کند- به عنوان یک رقیب سرسخت برای هر دو پارادایم سنتی حاکم جهان ظهور کرد.

در نتیجه جریان استعمارگر بین‌المللی با ترویج معنویت بدون دین تلاش کرده با خلق یک بدیل با طراحی ساده، تفسیرپذیر و عامه‌پسند به نام تفکر نوین (New Thought) و از طریق تبلیغات رسانه‌ای (سلبریتی‌ها، بلاگرها و…) و استفاده از شبه‌علم (جهت اعتباربخشی) آن معنویت رهایی‌بخشی که از انقلاب امام خمینی رحمه‌الله‌علیه منبعث شده است به حاشیه براند.

در نتیجه اشاعه روزافزون معنویت‌های نوین تحت مفهوم تفکر نوین در جهان و نفوذ این جریان در جغرافیای اسلامی، اندیشمندان مسلمان تلاش کردند با نقدهای درون و برون گفتمانی، تاثیر تبلیغات معنویت‌های کاذب را کاهش دهند.

اما این تلاش‌ها منحصر به اندیشمندان اسلامی نمانده و بسیاری از محققان غربی نیز در این زمینه اقدام به انتشار آثاری ارزشمند در این زمینه کرده اند.

یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه «فروش معنویت؛ غلبه خاموش معنویت بر دین» (Selling Spirituality: The Silent Takeover of Religion)، اثر ریچارد کینگ (Richard King) و جرمی کارت (Jeremy Carrette) است. تحلیل ابعاد سوءاستفاده نظام سرمایه‌داری مدرن از معنویت تبلیغ شده توسط تفکر نوین از ویژگی اصلی این اثر است.

در این کتاب نشان داده می‌شود که چگونه معنویت تبدیل به کالایی برای فروش شده و نظام سرمایه‌داری تلاش می‌کند تا با مادی‌سازی معنویت در غرب از تبدیل این عنصر به ابزاری برای مقابله با خود جلوگیری کند.

نمونه دیگر، کتاب «روانشناسی عمومی چند ملیتی و صنعت جهانی خودیاری» (Multinational General Psychology and the Global Self-Help Industry)، نوشته دانیل نهرینگ (Daniel Nehring)، دیلان کریگان (D. Kerrigan)، اریک هندریکس (E. Hendriks) و مایکل آلوارودو (Michael D. Alvarado) است.

نویسندگان این اثر تلاش کرده‌اند با تحلیل سرعت بخشیدن جهانی‌سازی به وسیله کتب خودیاری (Self-help) از این آثار که به کتب زرد نیز مشهورند، به عنوان ابزاری (نرم) در جهت تغییر حکومت‌هایی که هنوز ساختار سیاسی آن‌ها در لیبرالیسم جهانی هضم نشده‌اند، یاد می‌کنند. در این کتاب تحقیقات میدانی توسط این پژوهشگران در برخی کشورها از جمله مکزیک، آلمان، بریتانیا، چین و برخی دیگر کشورها نیز انجام شده است.

 نمونه دیگر این آثار کتاب «دستور زندگی از پایین» (Life advice from below) اثر اریک هندریکس است. در این کتاب اریک هندریکس با اشاره به گسترش صنعت خودیاری در سطح عمومی جامعه و بررسی آشنایی اقشار مختلف با آموزه‌های تفکر نوین، مخاطب را به این نتیجه می‌رساند که محتوای این کتب از ضریب نفوذ کمتری در میان نخبگان جوامع برخوردار بوده ولی بر سطح عمومی جامعه به شدت تاثیر گذاشته و در حال تغییر سبک زندگی مردم است. سبک زندگی که به اعتقاد اریک هندریکس گونه‌ای از کاپیتالیسم بوده و در خوشبینانه‌ترین حالت، صرفا مناسب جوامع غربی است.

نگرانی از بازتولید انگاره‌های امپریالیستی نظام سرمایه‌داری به وسیله تفکر نوین، بسیاری از پژوهشگران غربی را به خود مشغول کرده است. به نظر می‌رسد ارتباط اندیشمندان ایرانی و نخبگان حوزوی با این پژوهشگران می‌تواند اعتبار علمی مقابله با این جریانات را ارتقاء داده و همچنین نقد تفکر نوین را از فضای درون گفتمانی به سمت فضای برون گفتمانی در درون کشور و با راه اندازی نهضت ترجمه، کشانده، تا از این طریق مسیر مقابله با عرفان‌های کاذب تسهیل گردد.

نگارنده: امین رضایی نژاد – کارشناس حوزه معنویت و سیاست