معنویت منهای دین منجر به سودگرایی در عرصه ارتباط با دیگران خواهد شد و تمام مناسبات رفتاری فرد بر دایره سود و زیان تنظیم می‌گردد. مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و اشرافی گری از دیگر تبعات معنویت‌گرایی منهای دین است.
الهه فیروزی، محقق و پژوهشگر عرصه معنویت‌های نوظهور که پایان‌نامه« تأثير التزام به معنويت سكولار بر سبك زندگي اسلامی» را برای دفاع در مقطع کارشناسی ارشد رشته مدرسی معارف اسلامی به نگارش درآورده است، در گفتوگو با جمن‌نیوز به تبیین اهمیت، اهداف، موانع و یافته‌های این تحقیق پرداخته است.
مشروح این گفتوگو به شرح زیر است:
انگیزه و هدف شما از این تحقیق چه بود؟
_ از بزرگ‌ترین دغدغه‌های من حتی برای ورود به حوزه، ارتباط مؤثر با نوجوانان و جوانان برای تعمق باورهای دینی و پاسخ به سؤالات و شبهات آنان بوده است. برای تحقق این هدف در قالب گروه‌های تبلیغی و حضور در مدارس و اردوهای جهادی دانشجویی تلاش می‌کردم که به پرسش‌های اعتقادی آنان پاسخ‌های قانع‌کننده ارائه نمایم.
در این بین بیشترین سؤال و پرسش چالشی آنان این شبهه بود که اگر هدف دین انسان‌سازی، مفید بودن برای خود و دیگران، اخلاق‌مداری و … است چه فرقی می‌کند چه دینی داشته باشیم؟ مهم این است که انسان خوبی باشیم و به دیگران آزاری نرسانیم. اگر مسلمان ظالم و دروغ‌گو و مکار و … باشیم بهتر است که مسیحی مؤمن، خداجو، مهربان و …
یا اصلاً مسلمان اهل نماز و روزه و حج و زیارت و … باشد اما بداخلاق، اهل غیبت، بدزبان و … باشد بهتر است یا مسلمان شناسنامه‌ای که اهل نماز نیست ولی در عوض مدام به فکر فقرا است، خوش‌اخلاق و مؤدب و … است.
درواقع با زبان بی‌زبانی از پلورالیسم و معنویت منهای دین می‌پرسیدند. بنابراین تصمیم گرفتم برای پاسخ اساسی و منطقی و محققانه به این چالش ذهنی نسل جوان، این پژوهش را قلم بزنم.
چه موانع و مشکلاتی پیش روی این تحقیق بود؟
_ با توجه به اینکه موضوع، جدید و تقریباً کمتر به آن پرداخته شده بود، دسترسی به منابع آسان نبود. البته ناتوانی خودم در ترجمه زبان انگلیسی به این مشکل دامن می‌زد. چراکه این موضوع در جهان غرب ـ با توجه به اینکه اساساً خواستگاه این تفکر است ـ بیشتر توجه اندیشمندان را برای واکاوی و نقد و بررسی به خود جلب کرده است.
از سوی دیگر خلط این موضوع با موضوع فرقه‌های نوظهور معنوی، عرفان و معنای زندگی در آثار سایر پژوهشگران و نویسندگان کاوش صحیح در این موضوع را سخت‌تر می‌کرد.
یافته‌ها و نوآوری‌های تحقیق شما چیست؟
_ این نکته را باید مدنظر داشت که اساساً در تحقیقات کتابخانه‌ای نوآوری، فارغ از خود موضوع که چقدر ناب و بدیع است، صرفاً به نوع نگاه و زاویه پژوهش مربوط است.
در این پژوهش آنچه جنبه نوآورانه داشته، گره این موضوع با سبک زندگی است. چیزی که شاید علی‌رغم اهمیت انکارناپذیرش مغفول مانده است.
بدیهی است دین و فرهنگ به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر زندگی انسان، بر سایر شئون زندگی سیطره و استیلا دارد. بنابراین ضروری است که تأثیر یک تفکر بر سبک زندگی بررسی گردد. علاوه بر اینکه دین اسلام به عنوان دین خاتم خود صاحب سبک است و لذا تغییر سبک زندگی و گردش از سبک زندگی مؤمنانه به سبک زندگی خودساخته ـ از مبانی معنویت منهای دین، خود انتخاب‌گری در سبک زندگی است ـ و تأثیر آن بر اسلامیت بسیار حائز اهمیت است.
از آنجا که در سبک زندگی چهار لایه ارتباطی مورد بررسی قرار می‌گیرد، تأثیر این تفکر نیز بر چهار لایه ارتباط انسان با خدا، خود، دیگران و طبیعت تبیین گردید. البته بدیهی است این حوزه‌ها آن‌قدر گستره هستند که هر یک قابلیت پژوهش در یک رساله جدا را داشته باشند اما در این پژوهش به‌صورت مختصر به آثار معنویت‌گرایی منهای دین بر لایه‌های مختلف سبک زندگی پرداخته شده است.
از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق در حوزه ارتباط انسان با خدا می‌توان به تنزل جایگاه خداوند از مقام ربوبی به صرفاً خالق یا موجود متعالی در خدمت انسان اشاره کرد. حذف تعبد و تکیه‌بر عقلانیت ابزاری جزء‌نگر، تکلیف گریزی، تقدس گریزی، دنیاگرایی به جای آخرت محوری، کمرنگ شدن فرهنگ توبه و استغفار، تأکید بر حق‌مداری به جای تکلیف مداری، پلورالیسم و … از دیگر آثار معنویت‌گرایی منهای دین است.
از تأثیر این نوع تفکر در ارتباط انسان با خود می‌توان به خودشیفتگی، لذت‌گرایی و رفاه‌طلبی اشاره کرد که واضح است تبعات منفی روان‌شناختی و جامعه‌شناختی زیادی دارد.
معنویت منهای دین منجر به سودگرایی در عرصه ارتباط با دیگران خواهد شد و تمام مناسبات رفتاری فرد بر دایره سود و زیان تنظیم می‌گردد. مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و اشرافی گری از دیگر تبعات معنویت‌گرایی منهای دین است. از آنجایی که معنویت‌گرای منهای دین همه‌چیز را از آن خود می‌داند لذا آزادی حداکثری را برای خود طلب می‌کند تا بتواند هرکاری را که تصور می‌کند می‌تواند از آن لذت ببرد و یا به نفع اوست انجام دهد و این یعنی التزام به لیبرالیسم.
در لایه ارتباطی با طبیعت، معنویت‌گرایان با تقدس بخشی به محیط‌زیست، تصمیمات منفعت‌گرایانه از طبیعت را زیر سؤال می‌برند و تلاش می‌کنند با تشکیل انجمن‌هایی به نجات طبیعت کمک کنند. البته با توجه به مبانی فکری این تفکر، تضاد واضحی در عملکرد مشاهده می‌شود. از سویی زیربنای اندیشه این تفکر بر منفعت‌طلبی و سودگرایی است و همه‌چیز را در خدمت انسان تعریف می‌کنند، از سوی دیگر با بحران‌های ایجاد شده در طبیعت و اوج‌گیری نگرانی‌ها از تخریب و یا حتی حذف منابع طبیعی برای نسل‌های آینده، تلاش می‌گردد راه‌حل‌هایی برای حل این چالش بیندیشند.
چه مسائلی را یافتید که برای تحقیقات بعدی قابل پیشنهاد است؟
_ مسئله معنویت منهای دین، چنانچه اشاره شد موضوعی نوظهور در عرصه پژوهش محسوب می‌گردد و زوایای آن همچنان مبهم است. مبانی فکری، آثار و تبعات این نوع تفکر در دین‌داری نیاز به واکاوی دقیق‌تری دارد. تبیین جایگاه خداوند و جایگاه انسان در این نوع تفکر، نقش عبودیت و بندگی در رشد معنوی انسان و تضاد آن با انسان‌محوری به عنوان بنیان فکری معنویت منهای دین، اصالت آموزه‌های معنویت‌گرایانه منهای دین، نقش معنویت حقیقی در تعالی و رشد جامعه انسانی، پشت پرده اهداف رهبران معنوی فرقه‌های معنویت‌گرای جهان از آموزه‌های دروغین و موضوعات بسیارِ دیگر در این حوزه، می‌تواند نقش مؤثری در شناخت صحیح این پدیده در جامعه دین‌داران ایفا کند.
اگر نکته تکمیلی هست بفرمایید.
_ ضمن سپاس فراوان از شما بزرگواران که با روشنگری خود در این عرصه تلاش دارید معنویت حقیقی را به جامعه برگردانید، با توجه به تجربه تبلیغی خودم تأکید می‌کنم که روشنگری، اعم از معرفی چهره مدعیان دروغین معنویت و هم‌چنین مبانی اندیشه آنان، بسیار در تعمیق باورهای اصیل دینی مؤثر است و در تقابل زر و زیورهای ظاهری مدرنیته با غنای آموزه‌های دینی، نمایش پوشالی اندیشه معنویت‌گرایان برخاسته از مدرنیته روش مناسبی برای بصیرت افزایی جوانان و نوجوانان خواهد بود.
