بهداشت معنوی؛ معنویت همواره تصوراتی از کمال، تجلی ارزش‌های الهی و انسانی، پاکی و خوبی را تداعی می‌کند. هم ازاین‌رو والدین علاقه‌مند هستند که فرزندانشان را از تعالیم معنوی بهره‌مند سازند. همچنین انتظار می‌رود که نهاد آموزش در کشور کارکرد قابل قبولی در جهت تربیت معنوی نسل آینده داشته باشد. با این وصف تدوین برنامه‌ای برای تربیت و شکوفایی معنوی کودکان و نوجوانان ساده نیست. زیرا امور معنوی عمیق و دیریاب به نظر می‌رسد و آموزش آن به کودکان دشوار است. از سوی دیگر معنویت موضوعی خطیر است که هرگونه خطا و کج‌روی در آن دنیا و آخرت انسان را به تباهی می‌برد، هم ازاین‌رو نمی‌توانیم با سعی و خطا برنامه تربیت معنوی برای کودکان و نوجوانان طراحی کنیم. پس لازم است که از منبعی معتبر و اطمینان‌بخش اصول اساسی پرورش معنویت در کودکان و نوجوانان را به دست آوریم.
به باور شیعیان و بسیاری از مسلمانان اهل‌بیت پیامبر (ص) مربیان بی‌خطای معنوی هستند و می‌توانند منبعی معتبر و اطمینان‌بخش برای یافتن تعالیم معنوی باشند. هم ازاین‌رو پرسش مهم این است که تعالیم اهل‌بیت در ترویج معنویت برای کودکان و نوجوانان چه بوده است؟
اولین مسئله‌ای که در ذیل مسئله اصلی باید پاسخ داده شود این است که منظور از معنویت چیست؟ سپس به جستجوی تعالیم معنوی اهل‌بیت بپردازیم. از معنویت تعاریف مختلفی ارائه‌شده است. غالباً این تعاریف بر نوعی رابطه با امر مقدس و متعال تأکید دارند. امر مقدس اسم عامی است که بر حقیقت غایی در ادیان و فرهنگ‌های مختلف دلالت می‌کند. حقیقتی که در طول تاریخ و عرض جغرافیا به‌نام‌های گوناگون خوانده شده است. ما در فرهنگ ایرانی اسلامی آن را خداوند می‌نامیم. به نظرم اصل و عصارۀ تعاریف گوناگون را در این عبارت می‌توان خلاصه کرد که معنویت رابطۀ قلبی با خداست.
رابطۀ قلبی با خداوند و توجه باطنی به او در تعالیم اهل‌بیت به فراوانی دیده می‌شود. بررسی تمام تعالیم و برنامه‌هایی که اهل‌بیت برای ترویج معنویت یا پرورش معنویت به کار گرفته‌اند، در اینجا ممکن نیست. اما به‌صراحت می‌توان گفت که مهم‌ترین و اصلی‌ترین برنامۀ اهل‌بیت علیهم‌السلام برای ترویج معنویت، دعا بوده است. اگر سایر تعالیم معنوی اهل‌بیت در یک کفه ترازو قرار گیرد و دعاهای ایشان در کفه دیگر گذاشته شود، بی‌تردید کفۀ دعا سنگین‌تر خواهد بود. گنجینۀ دعاهای انباشته شده در سایر ادیان و مذاهب به‌پای میراث دعایی اهل‌بیت نمی‌رسد. بنابراین دعا برنامه اصلی و عمدۀ ترویج معنویت در مکتب اهل‌بیت است.
مزیت دعا بر سایر تعالیم معنوی در این است که سایر تعالیم معنوی می‌کوشند تا انسان را برای رابطۀ قلبی یا مواجهۀ قلبی با خداوند آماده کنند، اما دعا به‌طور شگفت‌انگیزی انسان را در متن این ارتباط مستقیم می‌نشاند. فرض بنیادین دعا حضور در محضر الهی است و دعا کننده با اولین جمله‌ای که می‌گوید و خداوند را مخاطب قرار می‌دهد، آگاهانه و ارادی به حضور او مشرف می‌شود. مهم نیست که دعای ما برای درخواست از اوست، یا سپاس، یا ستایش، یا شکایت و واگویی درد دل‌ها، مهم این است که وقتی دعا را آغاز می‌کنی، اکنون و اینجا در حضور او هستی و آگاهی و توجهات به او معطوف است.
ما در عالم آگاهی‌هایمان زندگی می‌کنیم. آنچه نمی‌دانیم و از آن خبر نداریم، در عالم ما حضور ندارد و تأثیری بر تصمیمات و احساسات و ارادۀ ما نمی‌گذارد. انسان این امکان را دارد که عالم آگاهی خود را تغییر دهد، درهم بکوبد و از نو خلق کند. زندگی روزمره معمولاً با کشمکش‌ها و سرگرمی‌هایش آگاهی ما را مشغول و اشغال می‌کند، به‌طوری‌که تنها امور مادی به واقعیت آگاهی ما تبدیل می‌شود. وقتی به دعا می‌رسیم، عالم آگاهی ما رو به تحول می‌رود و توسعه پیدا می‌کند. با دعا خود را در حضور روشن و قدرتمند و مهربان او می‌یابیم و خداوند به عالم آگاهی ما وارد می‌شود.
اثر معجزه‌آسای میراث دعایی اهل‌بیت این است که تغییرات پایدار و عمیقی را در عالم آگاهی ما ایجاد می‌کند. اثر یک به‌صورت تغییرات لحظه‌ای ظاهر می‌شود. اما در میراث معنوی اهل‌بیت انبوهی از دعاهای درخشان و متنوع به‌جامانده که برای هرلحظه و هر کاری دعایی در آن پیدا می‌شود. به‌طوری‌که در هرلحظه پیوند قلبی ما با خداوند را برقرار می‌سازد. میراث دعایی اهل‌بیت از تمام لحظات و امور زندگی گذرگاهی به‌سوی خداوند و فرصتی طلایی برای رابطۀ قلبی با او می‌سازد.
آگاهی انسان دو جنبۀ اساسی دارد: یکم، آگاهی ذهنی که با تصورات گوناگون از امور مختلف پدید می‌آید و دوم آگاهی قلبی که شهودی است. آگاهی قلبی به خداوند نوعی شهود است که شالودۀ معنویت و ارتباط قلبی با خداوند را می‌سازد. دعا با ایجاد همسویی میان آگاهی ذهنی و آگاهی قلبی، از دو طریق معنویت را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
یکم، ایجاد: دعا بستری برای ایجاد معنویت است. دعا ذهن و زبان را به یاد خدا معطوف می‌سازد. وقتی آگاهی ذهنی بر یاد خدا معطوف شود، آگاهی قلبی نیز به دنبال آن می‌آید و بر یاد او معطوف می‌گردد. یاد خدا برای قلب همان درک حضور و شهود نور الهی است. به‌این‌ترتیب دعا آگاهی ما را به فراسوی روزمرگی‌های دنیوی می‌برد و قلب را در ارتباط آگاهانه و ارادی با خداوند قرار می‌دهد. بنابراین دعا زمینه‌ای است برای توجه قلبی به خداوند و ایجاد رابطۀ قلبی با او.
دوم، تقویت، گاهی ارتباط قلبی با خدا برقرار است و ذهن از این ارتباط آگاه است. در این شرایط نیز دعا اثر مثبت معنوی دارد. رابطۀ قلبی با خدا دارای درجات و مراتب مختلف، بلکه بی‌پایان است. هرچه آگاهی بیشتر به او معطوف شود، رابطه‌ای قوی‌تر، پایدارتر و تأثیرگذارتر در قلب شکل می‌گیرد. دعا با افزایش توجه در سطح آگاهی ذهنی موجب تقویت ارتباط قلبی با خداوند می‌شود و به همین علت معنویت را تقویت می‌کند.
آگاهی ذهنی انسان اطوار مختلفی دارد. کودکان تا زمانی که ازنظر رشد ذهنی در مرحلۀ پیش عملیاتی هستند، بیشتر با قوۀ خیال درک می‌کنند. سپس در دورۀ عملیات عینی، روابط عینی و نتایج عملی را می‌فهمند و پس‌ازآن به دورۀ عملیات صوری می‌رسند و می‌توانند حقایق انتزاعی و تجریدی را دریابند. اعجاز دعا در این است که با همۀ این مراحل انطباق پیدا می‌کند.
انطباق دعا با مراحل رشد ذهنی بسیار روشن و زیباست. کودکان با درک کودکانۀ خود به‌سادگی ارتباط با خدا را می‌فهمند و قدرتی برتر را که مهربان و حمایت گر و شنوا و گره‌گشا و حی و حاضر است، درک می‌کنند. آن‌ها می‌توانند ساعت‌ها در روز با او سخن بگویند، درد دل کنند، کمک بخواهند و به آرامش و شادی برسند. کودکی که از عالم خیال در حال گذر به عالم واقع است و تفکر انضمامی در او شکل می‌گیرد، می‌تواند در جستجوی اهداف و نتایج عملی و جبران ضعفی که در خود می‌یابد، به دعا پناه ببرد و به رابطۀ قلبی با خداوند وارد شود. نوجوانی که این مرحله را پشت سر گذاشته و می‌تواند تفکر انتزاعی و تجریدی داشته باشد، با اندیشیدن به قدرت مطلق و صفات عالی الهی رابطه با او را درک می‌کند و از گذرگاه دعا به‌سوی خدا می‌شتابد. با این وصف دعا دامنه‌ای گسترده برای رابطۀ قلبی با خداست، که کودکان و نوجوانان همراه با بزرگ‌سالان بر این دامنه می‌نشینند و از ارتباط قلبی با معبود بهره می‌برند.
در تمام مراحل رشد ذهنی از کودکی تا نوجوانی و پس‌ازآن دعا کارکردهای خود را در رابطه با معنویت دارد. یعنی در دورۀ تخیلی کارکرد ایجاد و تقویت رابطۀ قلبی با خداوند از طریق دعا صورت می‌گیرد. همچنین در دوره‌های عملیات عینی و صوری نیز این کارکردها جاری است. مسئلۀ مهم این است که هرچه کودک و نوجوان با اصل این رابطۀ قلبی آشنا شود و آن را به‌صورت تجربی درک کند، بهتر می‌تواند از آثار و برکات دعا بهره‌مند شود.
دعا به‌راستی یک تکنیک معجزه‌گر در تحولات معنوی است؛ که برای کودکان و نوجوانان نیز بسیار کارآمد و شکوفا بخش است. برای بهره‌مندی کاربردی از میراث معنوی اهل‌بیت لازم است که در گام اول نیازهای معنوی کودکان و نوجوانان در رابطه با ترس، امید، محبت، امنیت، کرامت، خانواده، تحصیل، دوستان و همسالان و… فراهم گردد. در گام دوم دعاهای مناسب با هرکدام از این نیازها استخراج شود. سوم، محتوای منتخب دربسته‌های جذاب به‌عنوان راهکارهایی برای رابطه با عشق و قدرت بی‌کران آموزش داده شود. این کار بهره‌مندی کودکان و نوجوانان از میراث معنوی اهل‌بیت را افزایش می‌دهد.
اعجاز معنوی دعا در رابطۀ مستقیمی است که میان انسان و خدا از طریق دعا برقرار می‌شود. گاهی یک دعا تحولی را در کودک و نوجوان ایجاد می‌کند که ساعت‌ها درس و موعظه آن اثر را ندارد. زیرا در دعا قلب وارد ارتباطی نزدیک و حضوری با پروردگار می‌شود و گفتنی‌ها را احساس می‌کند و می‌یابد. بی‌تردید هیچ‌کس بهتر از خداوند نمی‌تواند به قلب‌ها نور و آرامش ببخشد. با دعا خداوند وارد عمل می‌شود و نیازهای معنوی را برآورده می‌سازد و انسان را در مسیر شکوفایی معنوی به‌پیش می‌راند. بنابراین دعا مؤثرترین برنامه برای ترویج معنویت در بین کودکان و نوجوانان بر اساس تعالیم معنوی اهل‌بیت است.
منابع
- خودکاوی معنوی، حمیدرضا مظاهری سیف. قم: پژوهشکده مطالعات معنوی 1400
- روانشناسی دعا و نیایش رویکردی علمی، برنارد اسپیلکا، کوین لَد. مترجمان: ملیحه رحیمی، سعیده فرج نیا، مجید اسدپور. تهران: انتشارات ارجمند1400
- محمدمهدی احمدی فراز. صحیفه سجادیه با اشاراتی به بهداشت روان. قم: دفتر نشر معارف 1392
لینک‌های مرتبط:
